Dünyada her insan için ortalama yılda 1.4 milyon litre su harcanıyor1. Bu su miktarının yüzde 90’dan fazlasının ise tek başına gıda üretimi için yapılan tarım çalışmaları oluşturuyor. Örneğin 1 kilogram kırmızı et üretilirken 15 bin 455 litre su, 3.6 kilogram buğday ve 36 kilogram da kaba yem gerekiyor2. Geleneksel tarım içerisinde yine bitkilerin büyümesi için de su kullanılmak zorunda. Giysilerde kullanılan pamuktan temizlik için harcanan suya, fabrika soğutma sistemlerinden otellerdeki havuzlara kadar esasında gri su dışında hesaplayabileceğimizden çok daha ötesinde bir tüketimle karşılaşıyoruz.
Gri Su Nedir?
Maalesef günümüzde gri suyun kimyasal özelliklerine ait detaylı bir tanımlama hiçbir standartta mevcut değildir. EN 12056-1 gri suyu, az kirlilik oranına sahip olan ve üriner atık olmayan kirli su olarak tanımlamaktadır. Dolayısıyla gri su; duşlar, banyolar, lavabolar ve ön arıtılmış haldeki mutfak evyelerinde oluşan atık sular olarak tanımlanabilir.
Ev ve iş yerleri, okullar, hastaneler gibi küçük işletmelerden kaynaklanan, insanların günlük yaşam faaliyetlerindeki ihtiyaç ve kullanımları nedeniyle oluşan atık sular evsel atık sular olarak nitelendirilmektedir. Evsel atık sular gri su ve siyah su olmak üzere iki ayrıma sahiptir. Genellikle duştan, banyodan, lavabodan, çamaşır ve bulaşık makinelerinden gelen sular gri su olarak belirtilirken geriye kalan kullanılmış suralar siyah su olarak tanımlanmaktadır. Gri su kimyasal kirlilik durumuna göre de az kirli gri su ve çok kirli gri su şeklinde değerlendirme yapılmaktadır.
| Temiz Su | Gri Su | Siyah Su |
| Kaynak suyu, kuyular, arıtılmış su, yağmur suyu | Kimyasal ve/ya dışkı içermeyen, kullanılmış sular | Kontamine olmuş (dışkı ve/ya kimyasal içeren) sular |
Az Kirli Gri Su
Az kirli gri sular duş, banyon ve lavabodan gelen atık suları ifade der. Kirlilik oranı oldukça düşüktür.
Çok Kirli Gri Sular
Mutfak ve çamaşır makinesinden gelen atık suları belirtir. Gri su %75’lik pay ile hacimsel olarak evsel atık suyun en büyük yüzdesini oluşturmaktadır3.
Kimyasal kirleticiler barındıran gri su yaşam alanında bulunan insan sayısına, alışkanlıklara ve suya teması eden kimyasallara bağlı olarak değişmektedir. Örneğin, kimyasal sabunlar yerine tercih edilebilecek doğal ürünler suyun kirlilik yoğunluğunu azaltacaktır. Suda kirliliğe neden olan kirletici maddeleri şu şekilde bir tablolaştırabiliriz3.
| Gri Su Kaynağı | Kirletici Maddeler |
| Çamaşır Makinesi | Askıda katı madde, organik madde, yağ ve gres, tuzluluk, sodyum, nitrat, fosfor(deterjandan), çamaşır suyu, pH |
| Bulaşık Makinesi | Askıda katı madde, organik madde, yağ ve gres, artan tuzluluk, pH, bakteri ve deterjan |
| Duş | Bakteri, saç, askıda katı madde, organik madde, yağ ve gres, sabun, şampuan kalıntıları |
| Lavabo (Mutfak dahil) |
Bakteri, askıda katı madde, organik madde, yağ ve gres, sabun, şampuan kalıntıları |
Gri Suyun Değerlendirilmesi
Atıksular organik maddeler içerdiğinden 1 litre sudaki yoğunlukları kirlilik derecesinin ölçüsü olarak kabul edilir. Atıksuların bileşimleri değişkenlik gösterebildiği için barındırdıkları maddeleri bir formülle ifade etmek mümkün olamamaktadır. Diğer yandan, su içeriğindeki bu maddeler tasfiye tesisinde bozunmaya uğradıklarından, bu bozunma etkisini de dikkate almak gerekmektedir.
Organik maddenin ölçüsü olarak, biyokimyasal oksidasyon (karbonlu maddelerin oksitlenmesi) sırasında harcanan oksijen miktarı esas alınabilir ve bu değer de BOİ olarak ifade edilir. Biyokimyasal oksidasyon, su içinde bir yanma olayı olup, bu yanma esnasında suda çözünmüş (erimiş) oksijen kullanılır. Ne kadar fazla oksijen sarf edilirse, sudaki organik madde miktarı da o kadar fazla demektir4.
Ortalama bir gri suyun toplam organik yüke (BOİ) yüzde 40-50 gibi bir katkısı vardır. Ek olarak, gri su evsel atık suda bulunan toplam askıda katı maddelerin (AKM) yani su numunesi içerisindeki çökebilen ve çökemeyen katı maddelerin toplamının dörtte biri ve toplam fosforun üçte ikisinden fazlasını içerir. Bulaşık ve çamaşır deterjanları gri sudaki fosforun ana kaynağıdır. Mutfak lavabosundan gelen, yiyecek parçaları içeren su ile çamaşır yıkamadan gelen su, duştan ve lavabodan gelen gri suya göre çok daha kirlidir. Bu yüzden bütün gri sular tam olarak gri su statüsünde değildir ve gri suyun karakteristiğine göre farklı arıtım yöntemleri kullanmak gerekmektedir. Gri su arıtma sistemlerinde kullanılan filtreleme/arıtma sistemleri aşırı yağlı sulara karşı hassas olduğu için mutfak lavabosundan gelen atık suların ayrı olarak toplanıp, yağ ayırıcıdan geçirildikten sonra gri su arıtma sistemlerine bağlanması gerekir.
Gri suyun doğrudan yeniden kullanımı özellikle şehir dışı bölgelerde oldukça yaygın bir uygulamadır. Banyodan çıkan gri su yüzyıllardır bahçe sulama işlerinde doğrudan kullanılmaktadır. Buna rağmen gri suyu kullanmadan önce arıtılması şiddetle tavsiye edilmektedir. Gri suyun doğrudan uzun vadeli sulama amaçlı kullanımı, suda tuzların, yüzey aktif maddelerin, yağ ve gresin birikmesine yol açmaktadır. Günümüzde akıllı şehirler, ekolojik alt yapı çalışmaları gibi şehir içi alanlarda arıtma sistemleri üzerinden gerçekleştirilen çeşitli çalışmalara rastlanabilmektedir. Özellikle Avustralya, Suriye ve Güney Afrika’da bahçe ve peyzaj sulamada, İsrail de ise meyve ağaçlarını sulamada aktif bir şekilde değerlendirilmektedir5. Yine arıtma işlemi olmaksızın şehir ve bölge ölçeğinde gri suların kullanımı bitki sağlığını ve toprağın yapısını olumsuz yönde etkilemekte, yer altı sularının kirlenmesine neden olmaktadır.
Gri suyun lokal alanda ve ev ölçeğinde kullanımında, kirletici miktarına bağlı olarak değerlendirme yapılmalıdır. Örneğin banyondan çıkan gri kısa bir süre bekletilip soğuması sağlandıktan sonra doğrudan bahçe sulamada kullanılabilmektedir. Bu tür doğrudan kullanım sayesinde su tasarrufunun yanı sıra gri suyu depolama sorunları da ortadan kalkmaktadır. Gri suyun doğrudan kullanımı bazı ülkelerde gri su aktarım sistemi (Grey Water Diversion Device – GDD) olarak ifade edilmektedir. Bu sistemin iki uygulaması vardır.
- İlk uygulamada banyo lavabosu ve çamaşır makinesinden çıkan gri su atık su hattına bağlanmadan doğrudan rezervuarlara aktarılır.
- Diğer uygulamaysa gri suyu doğrudan bahçe sulamada kullanılmaktadır. Bu uygulamada ek olarak sıhhi tesisat ve sulama borusuna ek olarak suyun dış mekana aktarımı içinde elektrikli pompa gerekebilmektedir. Ancak, bazı basit sistemlerde suyun dış mekana aktarımı elektrikli pompa yerine yerçekimi kuvveti ile sağlanmaktadır. Permakültür uygulamaları içerisinde eğim analizi bu anlamda oldukça pratik sonuçlar sağlamaktadır.
Her iki uygulamada düşük maliyetli olup, bu uygulamalarda ek bir araziye gerek duyulmamaktadır.
Gri Su Kazanımının Faydaları
Gri su geri kazanımı hem maddi tasarruf hemde çevrenin korunması için oldukça etkili bir kaynak olarak değerlendirilebilir.
Bu faydalardan başlıcalarını şöyle özetleyebiliriz:
- Tekrar elde edilecek suyun hijyen standartlarını sağlaması,
- Şebeke suyu dağıtım hatlarındaki yoğunluğun ve gereksiz kullanımının azaltılması,
- Yüzde 50’ye yakın su tasarrufu,
- Kontamine olmuş (siyah su) suya göre daha kolay ve hızlı arıtılabilmesi,
- Doğal su kaynaklarının korunması ve daha verimli kullanılması,
- Kurak bölgelerdeki bahçe sulama ihtiyacını karşılayabilmesi,
- Süs havuzlarında hatta kalitesine göre çamaşır yıkamada dahi kullanılabilmesi,
- Araç yıkama, yangın söndürme gibi işlemlerde kullanılabilmesi.
Neler Yapılabilir?
- Termos bardak ve muglarımızı kullanarak hem plastik üretimini azaltabilir hem de bulaşık için mekanlarda ve evlerde harcanan su miktarını azaltabiliriz,
- Bulaşık ve çamaşır makinelerinin tamamen dolmasını bekleyebilir ve çalıştırma sıklıklarını düzenleyebiliriz,
- Enerji ve su tasarrufu sağlayan çamaşır ve bulaşık makinelerini tercih edebiliriz,
- Doğal temizlik malzemelerini tercih edebilir, hatta kendimiz bu malzemeleri hazırlayabiliriz,
- Duş süresini kısaltabilir ve su sarfiyatını azaltabiliriz,
- İş yerlerinde, kalabalık alanlarda susuz tuvalet sistemlerini kullanabiliriz,
- Artırma sistemi sağlayan konutları tercih edebilir, küçük ölçekli artırma sistemleri kurabiliriz,
- Bitki sulamada gri su ve yağmur suyu kullanabiliriz,
- Yağ arıtımı sağlayarak lavabo sularındaki yağ oranını azaltabiliriz.